Tiếng khèn mông ngân vang trên những bản làng vùng cao

Nhắc đến người Mông chắc rằng không ai là không biết đến tiếng khèn – “ linh hồn” của họ. Khèn là cây cầu bắc lời tỏ tình đôi lứa, là những câu chuyện cổ được kể bằng âm thanh. Khèn theo người ta từ trong gian nhà đơn sơ ra đến ngoài sân thoáng mát khí trời, từ trên nương trên rẫy xuống đến chợ phiên chợ tình. Khèn không quản thời gian, ngày cũng như đêm, cứ lúc nào hợp lòng người thì khèn lại tấu lên những giai điệu hoang dã, nguyên khôi mà say đắm của núi rừng. Khèn Mông đã trở thành một nhạc cụ quan trọng đối với đời sống tinh thần của dân tộc Mông. Với họ, cây khèn không chỉ đơn thuần là nhạc cụ để gửi gắm, thổ lộ tâm tình; tiếng khèn được xem như sợi dây kết nối giữa cõi trần và thế giới tâm linh.

Câu bé người H'mong Hà Giang thôi khèn ở dốc Thẩm Mã. Ảnh: ST

Khèn theo tiếng Hmong gọi là Kềnh H'Mông là nhạc cụ thổi hơi của người Miêu ở Trung Quốc và các dân tộc Tây Bắc Việt Nam. Người Việt Nam gọi kềnh (qeej) là khèn, vì thế kềnh H'Mông còn được gọi là khèn Mèo.

Kềnh H'Mông có 6 ống trúc rỗng ruột với độ dài ngắn khác nhau. Những ống này xuyên qua 1 bầu gỗ. Phần trên của đầu bầu gỗ thuôn nhỏ, nối với 1 ống trúc khác tạo thành ống thổi. Trên mỗi thân ống trúc nằm ngang có 1 lưỡi gà nhỏ bằng đồng nằm ở chỗ cắm qua bầu gỗ, gần đó, phía bên ngoài bầu gỗ là lỗ bấm. Muốn tạo ra âm thanh của ống nào, người ta bịt tay vào lỗ bấm của ống đó, thổi hơi vào khiến lưỡi gà rung lên phát ra âm thanh. Lúc hít hơi vào lưỡi gà cũng bị tác động cho ra âm thanh. Tùy theo mức độ dài ngắn, to nhỏ mà các ống có âm thanh khác nhau. Riêng ống ngắn nhất và ống dài nhất có 2 lưỡi gà song song phát ra đồng âm. Nhìn chung, khi bịt lỗ hay mở ra đều có thể tạo âm thanh khi thổi. Kỹ thuật sử dụng kềnh H'Mông cơ bản là những thế bấm như vỗ, ngắt, láy rền, hợp âm và hoà âm...

Cây khèn mông 

Trong những ngày lễ tết, cùng với những trò chơi dân gian thì cây khèn, nhạc cụ dân tộc được coi là linh hồn của người Mông để gửi gắm, thể hiện tiếng lòng của mình với bạn tình, với cộng đồng và với thiên nhiên hùng vĩ. Tiếng khèn còn như thứ âm thanh giúp họ giao tiếp giữa dương giang, thần linh và cõi âm. Tiếng khèn khi ngân lên, kèm theo các điệu nhảy thể hiện được sự tinh tế, khéo léo của người con trai Mông. Thông qua tiếng khèn, qua từng động tác, người biểu diễn để lại những ấn tượng khó quên đến với người nghe và người xem. Cây khèn từ lâu đã là một loại nhạc cụ gắn bó với đời sống của người Mông. Con trai Mông từ nhỏ đã biết đến tiếng khèn và khi 13 đến 15 tuổi đã có cây khèn trên vai mỗi khi lên nương, xuống chợ. Khi buồn, khi vui, người Mông đều mang khèn ra thổi, gửi cả tâm tư, tình cảm của mình vào tiếng khèn. Theo quan niệm của người Mông, việc thổi khèn thực hiện các vũ điệu cùng tiếng khèn còn chứng tỏ sức mạnh của người đàn ông.

Con trai Mông từ nhỏ đã biết đến tiếng khèn và khi 13 đến 15 tuổi đã có cây khèn trên vai mỗi khi lên nương, xuống chợ. Ảnh: st

“Cây Khèn luôn đi với người Mông, người Mông đi lễ hội cũng dùng tới khèn, múa trong lễ hội, lễ tang cũng dùng tiếng khèn. Cây khèn rất quan trọng với người Mông, có những thứ không thể nói bằng lời được thì dùng tiếng khèn để thay cho lời nói”.

Các chàng trai người H'mong bắt vợ tại chợ tình . Ảnh: st

Người Mông quan niệm: Con gái Mông phải biết may vá, dệt vải và thêu thùa, con trai Mông phải biết thổi khèn và múa khèn. Khèn vừa dùng để thổi, vừa là đạo cụ để múa; múa khèn với các vũ đạo đẹp, dũng mãnh và trữ tình, thể hiện sức sống mãnh liệt của người Mông. Người thổi khèn giỏi phải biết múa khèn, kết hợp nhuần nhuyễn giữa các động tác để vừa thổi vừa múa; động tác múa khèn rất đa dạng, phong phú, cơ bản là khom lưng, quay hất gót tại chỗ và quay hất gót di động trên vòng quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoắn ốc… với tốc độ càng nhanh có nghĩa người múa càng điêu luyện. Vũ điệu và âm thanh hòa quyện với nhau giúp cho người xem được thưởng thức cùng lúc cả hình ảnh uyển chuyển, nhịp nhàng của người múa lẫn âm thanh, tiết tấu đa dạng, biến hóa của tiếng khèn. Tiếng khèn còn thay lời của những người đang sống để nói chuyện với người dưới cõi âm, hay trong cưới hỏi tiếng khèn còn thay lời nhắn nhủ của bố mẹ, anh chị em gửi cho con gái khi về nhà chồng…

Chàng trai người H'mong biểu diễn những điều nhảy cùng cây khèn trước các bạn nữ xinh đẹp. ảnh: st

Ngày nay, dù cuộc sống nhiều đổi thay, nhưng đối với đồng bào dân tộc Mông, những chiếc khèn vẫn gắn bó với họ. Những chiếc khèn với những âm thanh dìu dặt vẫn là người bạn đồng hành của các chàng trai Mông trong mỗi dịp lễ tết. Trong cộng đồng dân tộc Mông, vẫn còn đó những nghệ nhân làm khèn và thế hệ đời con, đời cháu, vì yêu khèn mà gắn bó và chế tác ra những chiếc khèn độc đáo như một cách để gìn giữ giá trị cốt lõi của dân tộc mình, để mỗi ngày, tiếng khèn vẫn ngân lên những khúc du ca của núi, của rừng

OhayTV - Hoàng Ái